Uzbecy szczycą się dziedzictwem Timura Chromego – niemal w każdym uzbeckim mieście stoi jego pomnik. Timur jest jednak – mówiąc delikatnie – postacią kontrowersyjną. Z jednej strony był wybitnym wodzem, który stworzył jedno z największych imperiów w dziejach ludzkości. Z drugiej – był władcą niezwykle okrutnym, który zasłynął wznoszeniem wież z czaszek pokonanych. Uzbecy mają z nim jeszcze inny problem – to, czy są potomkami Timura, jest sprawą dyskusyjną…

Timur urodził się w 1336 roku w Chodża Ilgar koło Kesz w rodzie Barłasów, plemienia pochodzenia mongolskiego, które uległo turkizacji; był synem zubożałego arystokraty barłaskiego Targaja. Od młodości zajmował się rozbojem, który nie był wtedy zajęciem hańbiącym. Wykorzystując panujący wśród duchowieństwa, mieszczan i chłopów lęk przed anarchią, Timur zdobył władzę nad całym Mawarannahrem (Azja środkowa – obszar dzisiejszego Uzbekistanu, Tadżykistanu i południowo-zachodniego Kazachstanu) i doprowadził do zjednoczenia państwa. Potem podbił kolejno Iran, Azerbejdżan, Gruzję (którą pustoszył kilkakrotnie z wyjątkowym okrucieństwem), Armenię, Irak, północne Indie, Egipt, Syrię i pokonał Turcję osmańską. W podbiciu Chin przeszkodziła mu nagła śmierć. I tak w ciągu trzydziestu lat Timur stworzył jedno z największych imperiów w dziejach ludzkości – imperium Czagatajów, sięgające od Anatolii na zachodzie do granic Chin na wschodzie, od Syberii na północy do Indii na południu.

 

Wojny odpowiadały temperamentowi Timura. Timur jednak nie tylko chciał wojować, lecz także musiał dokonywać kolejnych podbojów, by utrzymać władzę – dzięki nim bogacili się jego emirowie. Znany był ze swojego okrucieństwa. Z czaszek pokonanych wznosił wieże, które miały służyć jego chwale, a zarazem terroryzować pokonanych, odwodząc ich od myśli o buncie. Szczególne bestialstwo Timura w chrześcijańskiej Gruzji, Armenii oraz wobec chrześcijańskiej ludności Anatolii mogło mieć podłoże religijne, ale Timur (tak jak i jego ludzie) nie był fanatycznym sunnitą ani szczególnie gorliwym muzułmaninem, choć często starał się znaleźć religijne usprawiedliwienie dla swoich wypraw. Przed rozprawą z Turcją osmańską propaganda przedstawiała Timura jako narzędzie Allaha, podłoże religijne miała też planowana wyprawa na Chiny. Okrucieństwo Timura miało jednak inną proweniencję – ludy tureckie i mongolskie nie tylko nie piętnowały zabijania pokonanych wrogów, ale wierzyły, że zabity przeciwnik będzie w życiu pozagrobowym niewolnikiem zabójcy.

Timur czuł się spadkobiercą wielkich władców mongolskich: Czyngis-chana i jego synem Czagataja. W odróżnieniu od Czyngis-chana Timur nie tylko podbijał i niszczył, ale także budował. Po podboju Iranu, północnych Indii i Syrii Timur kazał pędzić uczonych i rzemieślników do Samarkandy i ich rękoma rozbudowywał swoją stolicę. Część z nich zdołała wrócić do swoich krajów po śmierci władcy.

Timur nie stworzył struktur politycznych, umożliwiających istnienie państwa. Spoiwem imperium był on sam, toteż już kilkadziesiąt lat po jego śmierci – w latach sześćdziesiątych XV wieku – państwo rozpadło się. Szczątki Timura spoczęły pierwotnie w Szahrisabz, potem, za panowania Uług Bega zostały przeniesione do Mauzoleum Gur-i Mir w Samarkandzie.

W czerwcu 1941 roku radzieccy naukowcy dokonali ekshumacji zwłok. Trzy dni później Hitler najechał Związek Radziecki. Niektórzy do dziś sądzą, że była to klątwa Timura…

 

 

Uzbecy są potomkami koczowniczych plemion, które przybyły na tereny dzisiejszego Uzbekistanu na przełomie XV i XVI wieku, a więc już po śmierci Timura. Tak jak mieszkający tu wcześniej Tadżycy, Uzbecy należą do rasy europeidalnej, ale w odróżnieniu od irańskojęzycznych Tadżyków wywodzą się z plemion turkojęzycznych.

Źródło: Marian Małowist, „Tamerlan i jego czasy”, Warszawa 1985; Bobodżan Gafurowaw, „Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej”, Warszawa 1978.